ΕΜΠΑΡΟΣ
Έμπαρος με τον Έρωντα την Παναγιά του Δέτη και το Μπαρίτικο κρασί είσαι Θεού ρουσφέτι
Η Έμπαρος βρίσκεται στο 52 χιλ.του οδικού άξονα Ηρακλείου- Βιάννου σε ύψος 430 μέτρων πάνω σε ψήλωμα που απλώνεται μέσα στην όμορφη και καταπράσινη κοιλάδα του Μπαρίτη ποταμού. Στην Έμπαρο ανήκει και το όμορφο Θωμαδιανό που μαζί καλύπτουν κτηματική περιφέρεια 14000 στρεμμάτων.
Δημογραφικά ανήκει στο δήμο Βιάννου και ο πληθυσμός της ανέρχεται στους 360 περίπου κατοίκους οι οποίοι κατά κύριο λόγο είναι αγρότες, ασχολούνται με την καλλιέργεια της ελιάς και του Έρωντα και κατά δεύτερο λόγο με την κτηνοτροφία.
Το όνομα του το χωριό το οφείλει σύμφωνα με την παράδοση σε ομάδες ανθρώπων προερχόμενων από τη νήσο Πάρος, που στα μέσα του 13ο αιώνα ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή ιδρύοντας ένα χωριό με το όνομα Πάρος. Στις Επιστολές έγραφαν δηλαδή από το χωριό Πάρος. Αυτό γλωσσικά εξελίχθηκε σε Έμπαρος.
Ήταν άνθρωποι των γραμμάτων, χριστιανοί και μετέφεραν τον πολιτισμό τους στο χωριό. Έκτισαν οκτώ Εκκλησίες που οι περισσότερες διασώζονται μέχρι σήμερα, και οι οποίες είναι:
- Του Αγίου Πέτρου
- Των Αγίων Αναργύρων, Καμίνι
- Του Αγίου Γεωργίου, Κοντογιαννερίνες
- Πάνω Κερά
- Κάτω Κερά
- Αγίου Γεωργίου, στο κέντρο του χωριού
- Μιχαήλ Αρχαγγέλου, Φαλκιανό
- Αγίου Μάρκου, δίπλα στην Πάνω Κερά.
Το πότε δημιουργήθηκε ως οικισμός για πρώτη φορά η Έμπαρος δεν είναι γνωστό. Όμως μετά από επιφανειακή έρευνα που πραγματοποίησε στην επαρχία πεδιάδος ο αρχαιολόγος Παναγιωτάκης Νίκος έχει αποκαλύψει 43 νέες αρχαιολογικές θέσεις στην ευρύτερη περιοχή της Εμπάρου, και οι θέσεις αυτές χρονολογούνται από το 2000 πχ. ( Εποχή πρώτων Ανακτόρων Κνωσού), έως την Ενετική (1669 μ.Χ).
Το Σέλη της Εργάνου, ο Αρμακιανός, η Λουτρά, το Θρεψώ, το Καμίνι, η Πατέλα, ο Ντράου, ο Άγιος Πέτρος είναι μερικοί από αυτούς τους χώρους.
Η περιοχή κατά τον 1ο Αιώνα π.χ. κατοικήθηκε από τους Αρκάδες. Στα ευρήματα της εποχής αυτής διακρίνουμε τρεις επιτύμβιες πλάκες, που είναι αφιερωμένες από την σύζυγο στο νεκρό άνδρα της.
Τα πιο παλιά επίσημα έγγραφα που αναφέρουν την Έμπαρο ανήκουν στην περίοδο της Βενετοκρατίας (θέσπισμα της Γερουσίας 1293) σε όλη την διάρκεια της οποίας αποτελούσε το μεγαλύτερο χωριό της Καστελλιανής πεδιάδας. Τότε φαίνεται να καταστρέφεται από τους βενετούς ολοσχερώς. Επίσης αναφέρεται σε συμβόλαιο του 1301 του συμβολαιογράφου του Χάνδακα Benv De Brixano.
Μέχρι το μέσο του 15ου αιώνα συναντάμε 18 εκκλησίες, οι οποίες αποτελούν αξιόλογα μνημεία της κρητικοβυζαντινής ορθόδοξης αγιογραφίας. Πιστοποιούν δε τη βαθιά ορθόδοξη πίστη των κατοίκων, και το υψηλό επίπεδο πολιτισμού.
Η Έμπαρος έλαβε ενεργό μέρος στον πόλεμο του 1649-1669 αφού στην περιοχή της οι βενετοί είχαν χτίσει πύργο από όπου οι Μπαρίτες φρουρούσαν και υπεράσπιζαν το χωριό τους από τους Τούρκους.
Στην Απογραφή του 1671 η Έμπαρος εμφανίζεται ως , Έμπαρος με τα μετόχια της, που ήταν το Θωμαδιανό, το Ξενιάκο, το Κατωφύγι, το Μιλιαράδω, το Αφράτι και η Μάρθα και απαριθμεί 776 κατοίκους.
Κατά την επανάσταση του 1866 εναντίον του Ομέρ Πασά η Έμπαρος έδωσε πολλές φονικές μάχες, κατά την διάρκεια των οποίων καταστράφηκε ολοσχερώς.
Μια από τις πιο σημαντικές μάχες είναι αυτή που έγινε στις 28 Μαΐου 1878, ύστερα από διαταγή που πήρε ο αρχηγός της Πεδιάδας Τυλλιανάκης Νικόλαος ή Παπίτσας, να χτυπήσει τους Τούρκους που προσπαθούσαν να εισβάλλουν στο χωριό της Εμπάρου.Την μάχη αυτή την κατέγραψε η ιστορία ως και στην οποία οι Τούρκοι.
Η Έμπαρος παίρνει μέρος σ΄ όλους τους μετέπειτα πολέμους, με αρκετές απώλειες που είναι δύσκολο να αναφέρουμε λεπτομερώς, λόγω του περιορισμένου χρόνου.
Θα αναφέρουμε ονομαστικά τους πεσόντες τιμής ένεκεν.
Σταματάκης Γεώργιος του Στυλιανού σκοτώθηκε το 1915
Δερμιτζάκης Ιωάννης του Αντων. σκοτώθηκε το 1918
Δροσοτάκης Προκόπιος του Νικολ. σκοτώθηκε το 1920
Καροτσάκης Νικόλ. του Εμμαν. σκοτώθηκε το 1921
Κανδριτσακης Νικόλαος του Εμμαν. σκοτώθηκε το 1922
Μινιράκης Εμμαν του Χρήστου σκοτώθηκε το 1918
Σταματάκης Ανδρέας του Μανούσ. σκοτώθηκε το 1918 Σταματάκης Μιχαήλ του Μανούσ. σκοτώθηκε το 1916
Φραγκιουδάκης Δημήτριος του Γεωρ. σκοτώθηκε το 1917
Μακράκης Γεώργιος του Εμμαν. σκοτώθηκε το 1941
Ζαχαράκης Εμμαν. του Μιχαήλ σκοτώθηκε το 1941
Σταματάκης Αντώνης σκοτώθηκε το 1944
Σηφάκης Μιλτιάδης σκοτώθηκε το 1944
Ψιλάκης Γεώργιος σκοτώθηκε το 1944
Σταματάκης Γεώργιος σκοτώθηκε το 1944
Φραγκάκης Γεώργιος του Εμμαν. σκοτώθηκε το 1943
Πλαγιωτάκης Βασίλης σκοτώθηκε το 1947
Μιλιαράς Εμμαν. του Ιωάννη σκοτώθηκε το 1949
Παπαδάκης Εμμανουήλ. του Νικολ. σκοτώθηκε το 1949
Ο πληθυσμός της Εμπάρου από το 1920 παρουσιάζει συνεχή αύξηση και αυτό καταγράφεται με τις ακόλουθες Απογραφές:
- 1920 - 332 κάτοικοι
- 1928 - 349 κάτοικοι
- 1940 - 392 κάτοικοι
- 1951 - 430 κάτοικοι
- 1961 - 428 κάτοικοι
- 1971 - 436 κάτοικοι
- 1981 - 394 κάτοικοι
- 1991 - 365 κάτοικοι
Σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στην Έμπαρο η παιδεία ήταν ανύπαρκτη. Πρώτη φορά ιδρύθηκε σχολείο στα μέσα περίπου του προπερασμένου αιώνα το 1853 ύστερα από το έντονο ενδιαφέρον και τις πιέσεις των κατοίκων στην Δημογερόντια Αρχή, η οποία ανέλαβε την υποχρέωση να το συντηρεί. Το πρώτο αυτό σχολείο λειτούργησε ως Γραμματοδιδασκαλείο και στη συνέχεια το 1875 ιδρύεται Δημοτικό σχολείο που λειτουργεί έως σήμερα.
Τώρα θα ήθελα όμως να αναφερθώ σε μερικά σημεία της καθημερινότητας της Εμπάρου που με αυτά μεγαλώσαμε και αυτά έχουν χαραχτεί στις καρδιές μας.
Ανεβάλουσα
Αποτελούσε κοινό και ομαδικό πλυντήριο των νοικοκιράδων της εποχής. Εκεί μαθαίνονταν τα νέα του χωριού και ανταλλάζονταν ιδέες της καθημερινότητας. Έχει σχήμα ημικικλικό και έχει μέσα έξι πλύστρες ( μεγάλες πέτρες) που σώζονται μέχρι σήμερα. Τα γάργαρα νερά στο πέρασμα τους πότιζαν όλα τα χωράφια από εκεί έως το Θωμαδιανό και κατέληγαν στον Μπαρίτη ποταμό.
Αρμακιανός
Το κρυσταλλικό νερό του ξεδίψασε γενεές γενεών. Βρίσκεται στην κάτω γειτονιά του χωριού και δίπλα στον ποταμό. Η πηγή διατηρούνταν σε πολύ καλή κατάσταση έως και πριν από δεκαπέντε χρόνια, που η μανία των γεωτρήσεων στην περιοχή κατάφερε να σταματήσει το νερό του.
Κάτω Κερά ή Παλιό Σχολείο
Από Εκκλησία, σχολείο και από σχολείο, Εκκλησία. Κτίστηκε γύρω στο 1300 μΧ και έχει συνδεθεί με την παράδοση που θέλει την εικόνα της Παναγιάς μην αντέχοντας τα βασανιστήρια των Τούρκων, να πηγαίνει στο Δέτη να σκίζει το βράχο και να μπαίνει μέσα. ( Ιστορία γνωστή σε όλους)
Λειτούργησε και σαν σχολείο που εκεί πήραν τις πρώτες γνώσεις πολλές γενεές Μπαρίτων. Η Εκκλησία αφού καταστράφηκε συντηρήθηκε και ανακαινισθεί το 1986 μετά από έντονη προσπάθεια του ιατρού Ιωάννη Φουκαράκη.
Άγιος Πέτρος
Ναός του 1300 μ.Χ. σε κατάσταση ερειπίου. Είχε τοιχογραφίες που όμως έχουν καταστραφεί ολοσχερώς. Μετά από ανασκαφές που έγιναν στον ίδιο χώρο κάτω από το ναό, βρέθηκε εκκλησία της παλαιοχριστιανικής περιόδου του 4ου αιώνα μ.Χ.
Με βάση τον αρχαιολόγο Νίκο Παναγιωτάκη η περιοχή κατοικείτο συνεχώς από τους Μινωικούς χρόνους(2000 πΧ) έως τους Ενετικούς χρόνους (1669 μ.Χ). Από αυτήν την περιοχή έως τον Αρμακιανό εκτείνονταν η Αρχαία Εμπαρος με κέντρο τον Άγιο Πέτρο.
Άγιος Γεώργιος
Ο πιο σημαντικός ναός με βάση τις τοιχογραφίες του. Κτίστηκε μεταξύ 1436 – 1437 μΧ. Οι τοιχογραφίες διατηρούνται μέχρι σήμερα.
Πολύ σημαντική η επιγραφή που βρίσκεται στον δυτικό τοίχο του ναού που αναφέρει την χρονολογία ανέγερσης 1437 και εξυμνείει τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιωάννη Παλαιολόγο.
Παρά τα 230 χρόνια που είχαν περάσει από την υποδούλωση της Κρήτης στους Βενετούς, οι κάτοικοι εξακολουθούν να θυμούνται ακόμα το Βυζάντιο, να διατηρούν την Ελληνική τους ταυτότητα και να προσβλέπουν στην βασίλισσα των πόλεων Κωνσταντινούπολη.
Κρασί
Από την Έμπαρο κρασί
και από την Βιάννο λάδι
και από τον Μηλοπόταμο
Ελιές και παξιμάδι
Η Έμπαρος φημίζεται για το κρασί της όχι τόσο για την ποσότητα αλλά για την ποιότητα του. Η κάθε οικογένεια κάθε χρόνο θα βγάλει το δικό της κρασί με πολύ μεράκι και τέχνη.
Τα τελευταία χρόνια τα περισσότερα αμπέλια έχουν αντικατασταθεί με ελιές.
Ελιά
Όπου και να σταθείς αυτό που θα αντικρίσεις είναι πελώριες εκτάσεις με ελαιόδενδρα. Η ποιότητα του ελαιολάδου της περιοχής φτάνει σε υψηλότατα επίπεδα και αποτελεί το βασικό εισόδημα των κατοίκων.
Έρωντας
Δίκταμος, Στοματόχορτο, Στομαχοβότανο, Αδίκταμος.
Πλούσιο σε αιθέρια έλαια και πολυφενόλες, με πάμπολλες θεραπευτικές ιδιότητες.
Βοτάνι της θεάς των τοκετών Ελεύθιας που άγαλμα της έχει βρεθεί στεφανωμένο με δίκταμο.
Ο Διοσκουρίδης το ονομάζει ωκυτόκιον γιατί βοηθάει τις γυναίκες στον τοκετό και αποβάλλει τα νεκρά έμβρυα.
Βοτάνι του έρωτα ή χείλος της Αφροδίτης. Όταν ένας νέος ήθελε να εκδηλώσει το ενδιαφέρον του για μια κοπέλα πήγαινε στο πιο απόκρημνο βουνό έβρισκε το πιο όμορφο κομμάτι έρωντα και το πρόσφερε στην κοπέλα.
Το βοτάνι που έσωσε τον Αινεία, γιο της Αφροδίτης, όταν αυτός πληγώθηκε βαριά στην μάχη. Η Αφροδίτη τον γιάτρεψε με Έρωντα.
Το 1938 στην έκθεση Θεσσαλονίκης ο Αντωνακάκης Γιάννης με μια γλάστρα από Έρωντα κέρδισε το Μέγα βραβείο.
Στην περιοχή μας καλλιεργείται από το 1930, όταν πρωτοφυτεύτηκε από τον Ιωάννη Φραγκάκη, έως και σήμερα.
Κάθε σπίτι, καλντερίμι, γωνιά, πλατεία, εκκλησία έχει και μια ξεχωριστή ιστορία που χαίρεσαι να την ακούς και λυπάσαι που δεν την έζησες.