Εκκλησίες

Βυζαντινά μνημεία

Τα περισσότερα από τα 18 εκκλησάκια που διατηρούνται ακόμα στην περιοχή της Εμπάρου είναι κτίσματα της περιόδου της Ενετοκρατίας ίσως και παλαιότερα και αποτελούν αξιόλογα μνημεία της Κρητικοβυζαντινής ορθόδοξης αγιογραφίας και πιστοποιούν τη βαθιά ορθόδοξη πίστη των κατοίκων και το υψηλό επίπεδο πολιτισμού του χωριού.

Άγιος Γεώργιος

Το πιο αξιόλογο από αυτά είναι ο μικρός κατάγραφος ναός του Αγίου Γεωργίου στο κέντρο του χωριού, κτίσμα του 15ου αιώνα. Παρά τις σοβαρές ζημιές που του προκάλεσαν οι Τούρκοι κατά τις διάφορες Κρητικές Επαναστάσεις οι περισσότερες από τις τοιχογραφίες του διατηρήθηκαν αρκετά καλά ως το 1920. Από τότε και μετά έχουν καταστραφεί σε μεγάλο βαθμό από την υγρασία που έμπαινε από τα ραγίσματα στη στέγη του (απομεινάρια κάποιων σεισμών).

Στο κάτω μέρος και δεξιά του δυτικού τοίχου σώζεται η εικόνα του Μιχαήλ Αρχαγγέλου και πάνω από αυτή η κτητορική επιγραφή η οποία μας δίνει πληροφορίες για τη χρονολόγηση του ναού και για το ζωγράφο που φιλοτέχνησε το εικονογραφικό πρόγραμμα, και που πιθανότατα ήταν ο γνωστός Κρητικός αγιογράφος Μανουήλ Φωκάς. Είναι γραμμένη με καλλιτεχνικά μικρά γράμματα, στοιχείο που δηλώνει το υψηλό μορφωτικό επίπεδο του ανθρώπου που υπογράφει. Εκείνη την περίοδο η υπογραφή των ζωγραφικών έργων από τους δημιουργούς τους δεν αποτελούσε συχνό φαινόμενο, όπως έγινε μεταγενέστερα το 16^ο και 17^ο αι. Η υπογραφή των έργων είναι η πρώτη προσπάθεια των ζωγράφων να αναδειχθούν από την ανωνυμία των προηγούμενων αιώνων.

Η επιγραφή μας δίνει ακριβή χρονολόγηση στο 1437 (6945). Είναι σημαντική η αναφορά του ονόματος του αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιωάννη Παλαιολόγου, που δηλώνει την εθνική συνείδηση των Κρητών και την προσήλωσή τους στη βυζαντινή τους καταγωγή.

Η επιγραφή αυτή που είναι χαραγμένη σε φόντο κίτρινο και λευκό αναγράφει μέσα σε κορνίζα 18Χ116 εκ. και με μαύρα γράμματα των 3,5 εκ. πολύ ανορθόγραφα τα ακόλουθα.

Ανεκαινίθη και ανειστορήθη ο θείος και πάνσεπτος ναός του αγίου ενδόξου μεγαλομάρτυρος και τροπεοφόρου Γεωργίου διά συνδρομής και κόπου και μόχθου του ευλαβεστάτου ιερέως κυρου Μανουήλ του ... άμα σιβίου και τέκνοις και ετέρων πολλών Χριστιανών. Επί της βασιλείας του ευσεβεστάτου βασιλέως κυρου Ιωάννου του Παλεολόγου και αυτοκράτορος Ρομέων εις έτους ςΠΜΕ αμήν. Και ιστορήθη τα δια χειρός εμού Σταμάθη Μανουήλ του Φωκά. Και εύχεσθαι μοι πάντες δια τον Κύριον.

 

Οι Τοιχογραφίες

Το πλούσιο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού είναι από τα αντιπροσωπευτικά παραδείγματα της ζωγραφικής τέχνης στην Κρήτη του 15^ου αιώνα. Η διάταξη των παραστάσεων που διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση, ακολουθεί το βυζαντινό σύστημα όπως διαμορφώνεται την παλαιολόγεια περίοδο. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας απεικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτορας. Στην κόγχη ο Μελισμός, τέσσερις συλλειτουργούντες ιεράρχες και δύο άγγελοι-Διάκονοι. Στο μέτωπο του θριαμβικού τόξου η Φιλοξενία του Αβραάμ διακρίνεται με δυσκολία ενώ πλαισιώνεται από την παράσταση του Ευαγγελισμού με τον αρχάγγελο Γαβριήλ αριστερά και τη Θεοτόκο δεξιά. Στην καμάρα του ιερού ανατολικά εικονίζεται σε δύο τμήματα η Πεντηκοστή και δυτικά η Ανάληψη, επίσης σε δύο τμήματα. Κάτω από αυτές τις σκηνές βρίσκεται το Χαίρε των Μυροφόρων στα βόρεια και η Ψηλάφηση του Θωμά στα νότια της καμάρας. Στον κυρίως ναό εικονίζονται, σε διάταξη τριών ζωνών, οι ευαγγελικές σκηνές και το μαρτύριο του Αγίου Γεωργίου, εντός ερυθρών ταινιών-πλαισίων, που δίνουν την εντύπωση ζωγραφικού πίνακα.

Στη νότια πλευρά της καμάρας εικονίζεται η Γέννηση, η Υπαπαντή, η Βάπτιση και η Μεταμόρφωση του Χριστού στην ανώτερη ζώνη, ενώ στη μεσαία ζώνη η Προδοσία του Ιούδα, η άρνηση του Πέτρου και ο Παράδεισος της Δευτέρας Παρουσίας. Στην κατώτερη ζώνη της καμάρας σκηνές από το μαρτύριο του Αγίου Γεωργίου όπως ο Τροχός, η Ξέσις και Χοροί της Δευτέρας Παρουσίας.

Στις αντίστοιχες θέσεις στη βόρεια πλευρά η Έγερση του Λαζάρου στα δυτικά, η Βαϊοφόρος, ο Χριστός προσευχόμενος στο όρος των Ελαιών και ο Νιπτήρ, ενώ στη μεσαία ζώνη ο Ιησούς προ του Πιλάτου, ο Ελκόμενος, η Ανάβασις επί του Σταυρού και η Σταύρωση. Στο αμέσως κατώτερο επίπεδο ο Άγιος Γεώργιος ενώπιον του Διοκλητιανού, ο Άγιος Γεώργιος στη φυλακή, ο Βρασμός του Αγίου Γεωργίου και η Μαστίγωσή του.

Στους πλάγιους τοίχους του ναού έχει τοιχογραφηθεί σειρά ολόσωμων μετωπικών Αγίων κάτω από τοξα με φυτική διακόσμηση, οκτώ στη νότια πλευρά και έξι στη βόρεια, μεταξύ των οποίων υπάρχουν και Αγίες, η ταύτιση των οποίων δεν είναι δυνατή λόγω της κακής διατήρησής τους. Στο τύμπανο του δυτικού τοίχου εικονίζεται η παράσταση της «Κρίσεως» της «Δευτέρας Παρουσίας» με τον Αρχάγγελο Μιχαήλ στα αριστερά της εισόδου κάτω από την αφιερωματική επιγραφή, ενώ δεξιά της εισόδου σκηνές από την Κόλαση.

Στις τοιχογραφίες της Εμπάρου είναι αισθητή η επίδραση της λεπτομερειακής τεχνικής της φορητής εικόνας με την προσπάθεια απόδοσης του όγκου των προσώπων με τη χρήση μικτών παράλληλων φωτεινών γραμμών και την αντίθεση της φωτεινής σάρκας με τον σκοτεινό προπλασμό, όπως διακρίνεται στο χορό των Αποστόλων. Χαρακτηριστικό στοιχείο στα έργα του Μανουήλ Φωκά, όπως διαπιστώνεται στην Έμπαρο και στην Επάνω Σύμη είναι η συγκράτηση και η αυστηρή, ιερατική μεγαλοπρέπεια, η έλλειψη της δραματικής έντασης και μία τάση για σχηματικότητα. Τονίζει τη συγκράτηση και το απόμακρο στις φιγούρες του μέσω της χρήσης ενός δεσπόζοντος μαύρου και υποτονικού χρωματικού σχήματος. Οι αδερφοί Φωκά θεωρούνταν από τους καλύτερους αγιογράφους στην Κρήτη.

Η ζωγραφική της Εμπάρου βρίσκεται σε ένα πρωιμότερο στάδιο εξέλιξης των χαρακτηριστικών της μετέπειτα τέχνης της Κρητικής Σχολής όμως η ποικιλία των χρωματικών συνθέσεων που χαρακτηρίζει το εικονογραφικό της πρόγραμμα, η προσπάθεια για κίνηση των μορφών, η εκδήλωση του ανθρώπινου πάθους και η εξωτερίκευση των συναισθημάτων (όπως στην παράσταση της Αναλήψεως) καθώς και η απόδοση μιας πιο λεπτομερειακής και ρεαλιστικής ζωγραφικής με τις γραμμικές πτυχώσεις των ενδυμάτων και την απόδοση του όγκου των μορφών καθιστούν το μνημείο ως ένα από τα σπουδαιότερα αντιπροσωπευτικά παραδείγματα της περιόδου της μετέπειτα Κρητικής Σχολής.

Η Ανάσταση του Λάζαρου

Η Ανάσταση απεικονίζει το Λάζαρο να βγαίνει από τον τάφο τυλιγμένος ακόμα στο σάβανό του. Ο Χριστός στέκεται μπροστά του με το χέρι του υψωμένο και πίσω του βρίσκονται κάποιοι μαθητές. Ένας ή δύο άνδρες κρατούν την πλάκα του τάφου. Η Μάρθα και η Μαρία γονατίζουν μπροστα στο Χριστό. Θεατές από το Ιερό παρακολουθούν.

Λεπτομέρεια από την Ανάσταση του Λαζάρου (Άγιος Γεώργιος, Έμπαρος). Ένας από τους θεατές κρατά ένα μαντήλι μπροστά στο στόμα του.

Η είσοδος στην Ιερουσαλήμ

Η είσοδος στην Ιερουσαλήμ απεικονίζει το Χριστό πάνω σε λευκό γαϊδουράκι. Με το δεξί του χέρι κάνει το σημείο της ευλογίας. Πίσω του είναι οι απόστολοι και στο βάθος το όρος των Ελαιών. Στο βάθος δεξιά η Ιερουσαλήμ με τους κατοίκους της μπροστά στα σπίτια τους ή να κοιτούν από τα παράθυρα. Πολύ συχνά κρατούν βάγια. Στα φοινικόδεντρα παιδάκια που κόβουν τα φύλλα. Και μερικά παιδιά που τοποθετούν χαλιά στο έδαφος μπροστά από το γαϊδουράκι.

 Λεπτομέρεια: πίσω διακρίνεται το μικρό αγόρι πάνω στο φοινικόδεντρο.

Λεπτομέρεια από το αριστερό μέρος του έργου.

Η Ανάληψη του Χριστού

Αυτό είναι στην πραγματικότητα μόνο το ανώτερο τμήμα μια απεικόνισης (που έχει στη μέση το Χριστό) που έχει ζωγραφιστεί στο θόλο μπροστά στην Αγία Τράπεζα. . Ζωγράφος ο Μανουήλ Φωκάς (1436-37).

Η Ανάληψη απεικονίζει το Χριστό σε ένα ελλειπτικό ή στρογγυλό φωτοστέφανο που κρατούν δύο ή τέσσερις άγγελοι. Τον οδηγούν στον ουρανό. Ο Χριστός κρατά το Ευαγγέλιο στο αριστερό του χέρι και κάνει το σημείο της ευλογίας με το δεξί. Και στις δύο πλευρές βρίσκονται απόστολοι που κοιτούν οι περισσότεροι το Χριστό.

Η Μαρία είναι μεταξύ των αποστόλων έχοντας στο πλάι της από έναν ή δύο αγγέλους. Η Μαρία κοιτάζει ευθεία μπροστά σε στάση προσευχής συμβολίζοντας την εκκλησία που αφέθηκε πίσω και συνεχίζει να προσεύχεται.

Λεπτομέρεια από την Ανάληψη στον Άγιο Γεώργιο στην Έμπαρο. Η Μαρία και ένας άγγελος πίσω της.

Λεπτομέρεια από την Πεντηκοστή

Η Κάθοδος του Αγίου Πνεύματος, η επονομαζόμενη Πεντηκοστή, παριστάνεται με τους Αποστόλους καθισμένους σε ημικύκλιο, πολύ συχνά με μία πύρινη γλώσσα πάνω από τα κεφάλια τους. Στο πάνω μέρος της παράστασης, που δε φαίνεται εδώ, ακτινοβόλες δέσμες φωτός συμβολίζουν το Άγιο Πνεύμα. Στο κάτω μέρος και στο μέσο στέκεται ένας γέροντας που συμβολίζει όλους τους ανθρώπους. Στα χέρια του κρατάει ένα λευκό ύφασμα με 12 κυλίνδρους. Αυτό συμβολίζει το αποστολικό έργο και τις διαφορετικές γλώσσες που μιλούσαν οι Απόστολοι μετά την Πεντηκοστή. Η Πεντηκοστή είναι το θέμα που βρίσκουμε λιγότερο στην Κρήτη.

Λεπτομέρεια από την Πεντηκοστή στον Άγιο Γεώργιο Εμπάρου. Ένας γέροντας που συμβολίζει τον κόσμο με δώδεκα κυλίνδρους. Στα αριστερά και δεξιά υπάρχει επιγραφή «Ο Κόσμος». Ζωγράφος ο Μανουήλ Φωκάς 1436/1437.

Οι πλευρικοί τοίχοι του κλίτους χωρίζονται σε σειρές από ορθογώνια επίπεδα (διάχωρα) με πλατιές κοκκινωπές λωρίδες να διαχωρίζουν τα επίπεδα. Στα επίπεδα αυτά σκηνές από το δωδεκάορτο: τα 12 σπουδαία γεγονότα στη ζωή του Χριστού. Και σημαντικά σημεία από τη ζωή της Παναγίας και των άλλων Αγίων.

Τα διάχωρα στο κλίτος του Αγίου Γεωργίου στην Έμπαρο. Στα αριστερά η Ανάσταση του Λαζάρου και στα δεξιά η Είσοδος στην Ιερουσαλήμ.

(ΠΗΓΕΣ: home.zonnet.nl/fresco.crete, Ε. Σηφάκη κ Γ. Κατσαλή, Ο Ιερός Ναός του Αγίου Γεωργίου στην Έμπαρο, Ηράκλειο.

Άγιος Γεώργιος ο Παλαίκουμος στις Κοντογιαννερίνες

Τοποθετείται χρονικά πολύ παλιότερα από τη Βενετοκρατία (1204-1669), είναι δηλαδή πολύ παλιότερο του προηγουμένου. Βρίσκεται πάνω σε ύψωμα 3 χιλ. ΝΔ του χωριού και ανήκει στον οικισμό Θωμαδιανό. Ήταν κατάγραφο, αλλά η τοιχογράφησή του έχει σχεδόν στο σύνολό της καταστραφεί. Μόνο δύο ιππείς θαυμάσιας τέχνης μόλις που διακρίνονται σήμερα στο βορεινό τοίχο του. Μέσα σ’ αυτό το εκκλησάκι βρέθηκε η πλάκα με τις δύο αρχαίες επιτύμβιες επιγραφές, που προφανώς χρησίμευε ως πρόθεση στο κατεστραμμένο ιερό του.

Άγιος Πέτρος

Βρίσκεται στα δυτικά του χωριού σε μια ωραία κατάφυτη τοποθεσία. Οι γεροντότεροι θυμούνται ότι είχε τοιχογραφίες όμως σήμερα δε σώζεται ούτε ίχνος τους. Πρόσφατα το εκκλησάκι αναστηλώθηκε και φιλοξενεί τους πιστούς κάποιες φορές το χρόνο.

Ο πρώτος υπαίθριος εσπερινός πριν από την έναρξη των εργασιών της αναστήλωσης (28/6/2001)

Ο αγισμός της έναρξης εργασιών της αναστήλωσης (28/6/2005)

Εγκαίνια του Ιερού Ναού Αγίου Πέτρου και Παύλου από το Σεβάσμιο Μητροπολίτη Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου και Βιάννου Ανδρέα (27/8/2006)

Αξιόλογα μνημεία της κρητοβυζαντινής αγιογραφίας που πιστοποιούν τη σπουδαιότητα της Εμπάρου και το επίπεδο πολιτισμού της αποτελούν και οι εκκλησίες:

Οι Άγιοι Πάντες στη Λούτρα

Η Παναγία (Κάτω Κερά)

στην οποία σώζονται στέμματα στο ανώφλι της πόρτας της.

Από τις τοιχογραφίες σώζεται μόνο ένα τμήμα της πλατυτέρας:

Τίμιος Σταυρός/Άγιος Νικήτας (δίκλιτη)

Άγιοι Ανάργυροι

Βρίσκεται 200 περίπου μέτρα ανατολικά του χωριού. Είναι ερειπωμένο και μόνο ίχνη τοιχογραφιών διακρίνονται, από τα οποία όμως οι ειδικοί συμπεραίνουν ότι αγιογραφήθηκε την ίδια εποχή με τον Άγιο Γεώργιο τον Παλαίκουμο.

Μιχαήλ Αρχάγγελος ο Φαλκιανός

 Ανήκει στον οικισμό Θωμαδιανό.

Αγία Τριάδα

Αγία Ειρήνη